Even zonder Memorietafel

NICOLE SPAANS BLOGT En alweer leent het Elisabeth Weeshuis Museum een van zijn topstukken uit voor een spraakmakende tentoonstelling in een ander museum. Na de prachtige zilveren lavaboschaal van de Oud-Katholieke Kerk, die in bruikleen werd gegeven voor de tentoonstelling Kwab. Dutch Design in de eeuw van Rembrandt in het Amsterdamse Rijksmuseum (t/m 16 september), is het nu de beurt aan onze Memorietafel. Begin september werd het schilderij, een van de oudste in de schilderijencollectie van het museum, opgehaald voor de tentoonstelling Lief & Leed. Hollandse families in voor- en tegenspoed in Rijksmuseum Twenthe in Enschede (t/m 6 januari 2019).

Memorietafel met Elisabeth van Culemborg en haar beide overleden echtgenoten. Mogelijk atelier Jan van Scorel, circa 1545. 

Mocht u de echte Memorietafel willen zien, dan moet u dus de komende tijd naar Enschede afreizen. In Culemborg hangt een reproductie. Het is natuurlijk ook zeer de moeite waard om dit bijzondere schilderij te midden van gelijksoortige schilderijen te zien. Het zijn niet zomaar portretten die in Enschede te zien zijn. Met elke werk is ‘iets’ aan de hand, er klopt iets niet aan de voorstelling. Het lijken lieflijke familietaferelen, maar schijn bedriegt. Er zijn figuren bijgeschilderd of juist verwijderd. Overleden personen worden levend afgebeeld, zweven als engelen in de lucht, zoals op het schilderij van Jan Mijtens, of zijn – zoals in het geval van een zeventiende eeuws Enkhuizer familieportret uit 1638 het Westfries Museum in Hoorn – als baby’s in hun wiegen weergegeven. Soms met de ogen open – deze kinderen leefden nog enige tijd na hun geboorte, soms met gesloten ogen – deze kleintjes lijken te slapen. Maar dat is niet zo, dat zijn de doodgeborenen. De twee levende kinderen staan er ook op, de jongen naast zijn vader en het meisje naast haar moeder. Al met al een aangrijpend tafereel. Het was waarschijnlijk een diepe wens van de ouders om de familie compleet te verbeelden en daar hoorden ook de overleden kinderen bij.

Portret van een echtpaar met twee levende en negen overleden kinderen. Anoniem, 1639. Collectie Westfries Museum

Familie Pieter Stalpert van de Wiele. Jan Mijtens. Collectie Haags Historisch Museum

Op verzoek van opdrachtgevers sjoemelden kunstenaars geregeld met de werkelijkheid. En dat is zeker ook het geval bij de Memorietafel uit Culemborg. De afgebeelde personen behoorden tot de hoogste adel van Europa: Elisabeth van Culemborg (1475-1555) in het midden geflankeerd door haar opeenvolgende echtgenoten Jan van Luxemburg (1577-1508) links en Anthonis van Lalaing (1580-1540) rechts. Elisabeth en Anthonis hadden een nauwe band met Karel V. Karel benoemde Anthonis tot stadhouder van Zeeland, Holland en Friesland en later ook Utrecht en in 1530 tot waarnemend landvoogd van de Nederlanden. Hij bekleedde deze hoogste functie van het land tijdelijk na de dood van landvoogdes Margaretha van Oostenrijk, die werd opgevolgd door de zuster van Karel V, Maria van Hongarije.

Aangezien het paneel gedateerd wordt rond 1550, was Elisabeth zelf – toen 75 jaar oud – zeer waarschijnlijk opdrachtgever en zijn op haar verzoek haar beide overleden mannen naast haar weergegeven. Bovendien staat op het schilderij geschreven dat ze alle drie zijn afgebeeld op de leeftijd van circa 31 jaar. Ook hier heeft de kunstenaar een kunstgreep moeten toepassen. De geportretteerden konden niet voor hem poseren: de mannen waren overleden, Elisabeth hoogbejaard. Om toch gelijkende beeltenissen te schilderen heeft hij zeker portretten gebruikt van de drie op jonge leeftijd.

De memorietafel is een schilderij met een verhaal, dat net als zoveel van de andere schilderijen op de expositie, ontroert en verbaast. Koen Kleijn stelt in het Museumtijdschrift de terechte vraag: ‘Hield Elisabeth de tijd en de eeuwigheid bewust voor de gek of moest het schilderij laten zien dat zij […] het vaste vertrouwen had dat de levenden en doden elkaar later zouden terugzien?’