Illustratie: Suzanne Huijs

‘Vleeschelijke conversatie’

Heintje van Sprang (1787-1837)

De dominante Heintje had al lang weg kunnen zijn uit het weeshuis. Met wie fluistert ze ’s avonds op de trap naar de meisjesslaapzaal? Ondertussen komt moeder Lutten ogen en oren tekort. Zo ontspint zich een schandaal, uniek in de weeshuisgeschiedenis.

Halfwees Heintje (8) verliest in 1795 haar moeder. Negen dagen later komt ze met haar zus Elisabeth (10) in het weeshuis.  De meisjes groeien op tot pubers, en Elisabeth (16) vertrekt. Als Heintje 16 is, wil ze langer blijven. Dat staan de protectoren toe. 

In 1805 telt het weeshuis zes jongens en acht meisjes. Vader Van Zetten (80) doet het rustig aan. Een hele kluif voor moeder Lutten (49), die er met de meid vrijwel alleen voor staat. Hoort ze nu een mannenstem op de meisjesslaapzaal? De meid gaat kijken, maar ziet niemand. De andere weesmeisjes weten van niets, zeggen ze.

Tot eentje zich niet meer kan inhouden. Heintje (18) heeft een vriendje: Frederik Knuk (18), alias ‘Frits de Pruis’. Hij sluipt ’s avonds vaak naar binnen en blijft soms slapen. Al drie andere weesmeisjes hadden verkering met hem. De gealarmeerde protectoren starten direct een groot onderzoek. Heintje heeft niets onfatsoenlijks gedaan, verklaart ze. Al snel blijkt dat zij over tijd is en misselijk. Een vroedvrouw bevestigt dat Heintje ‘vleeschelijk geconverseerd’ heeft met een man en zwanger is.

Duidelijk wordt dat de andere meisjes doodsbenauwd waren voor Heintje en Frederik. Sommigen vreesden dat hij hen ‘hetzelfde’ zou aandoen als Heintje. Allemaal waren ze bang voor een pak slaag. Verschillende meisjes kregen rake klappen. Een waar schrikbewind voerde Heintje op de meisjesslaapzaal. 

Ook Frederik wordt verhoord en daarna opgesloten in de kerkers van het stadhuis. Heintje moet het weeshuis direct verlaten, zonder uitzet. Het jonge stel trouwt, maar hun kind wordt levenloos geboren. In de jaren daarna krijgen ze zoontjes Hendrik en Gerrit.

Het is 1809, amper vier jaar na de weeshuisaffaire. Frederik probeert in het Vierheemskinderstraatje een vrouw te verkrachten. Hij wordt opgepakt en berecht. Blijkbaar lijdt Frederik aan een geslachtsziekte. Zeer ernstig, want mogelijk heeft hij de vrouw besmet. Straf: levenslange verbanning uit het Koninkrijk Holland. 

Is het vanwege de schande, uit liefde of pure noodzaak? Feit is dat ook Heintje (22) Culemborg vaarwel zegt. Ze volgt Frederik met de kinderen naar zijn geboortestad Wesel. Een Pruisische vestingplaats, waar de inwoners leven van de duizenden militairen die er zijn gelegerd. Hier bouwt het gezin Knuk een nieuw leven op. 

Op haar 44e wordt Heintje weduwe. Ze overlijdt in 1837, 50 jaar.  

Dit verhaal is onderdeel van het project Wij waren wees waarin vrijwilligers samen met museummedewerkers de levensverhalen van 48 kinderen die opgroeiden in het Culemborgse Elisabeth Weeshuis onderzoeken. Lees meer over Wij waren wees.

Bij het onderzoek naar het leven van de weeskinderen en de samenstelling van de verhalen over hen is de uiterste zorgvuldigheid betracht. Mochten er desondanks onjuistheden in voorkomen dan verzoeken wij u deze te melden.