Het geheim van de tafel

NICOLE SPAANS BLOGT  En nog steeds heeft de tafel geheimen voor ons. De Memorietafel met Elisabeth van Culemborg is een van oudste schilderijen uit de collectie van het Elisabeth Weeshuis Museum uit het midden van de 16^e eeuw. Maar door het onderzoek van kunsthistoricus Margot Leerink weten we nu veel meer over dit bijzondere schilderij, met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid.

Het onderzoek dat Margot deed mondde uit in een tentoonstelling die ze als gastconservator van het museum samenstelde, die is te zien op de museumzolder tot en met 4 maart 2018. Daarnaast schreef ze een Voetnoot en begeleidde ze de totstandkoming van een film over de restauratie van het paneel in 2016/17 door Laurent Sozzani en Eneida Parreira.

Ik interview Margot om haar te vragen naar de geheimen die ze ontrafelde en de nieuwe vraagstukken die de restauratie aan het licht bracht.

We hebben de expositie ‘Het geheim van de tafel’ op 1 oktober jongstleden geopend, Margot. Daarvoor deed je uitvoerig onderzoek. Hoe is het allemaal begonnen?
Tijdens mijn master Kunstgeschiedenis wilde ik in het Centraal Museum Utrecht stagelopen bij Liesbeth Helmus, conservator oude kunst. Liesbeth was toen net in gesprek geweest met jou, Nicole, over de Memorietafel. Wat zou het toch interessant zijn als daar eens goed onderzoek naar werd gedaan! Bovendien dachten we destijds dat er een 16^e-eeuwse kopie van het werk bestond in België (dit bleek later een kopie uit de 20^e eeuw te zijn). Liesbeth heeft mij toen een stageplek aangeboden bij het Centraal Museum, terwijl ik onderzoek deed voor het Elisabeth Weeshuis Museum. Daarmee heeft zij de expertise die de grotere musea wel in huis hebben, belangeloos ingezet voor een kleiner museum. Dat is heel mooi! In juli 2016 ben ik afgestudeerd op het onderzoek naar het bijzondere schilderij, de Memorietafel. Daarna heeft het museum mij gevraagd het onderzoek te publiceren in een Voetnoot en er een tentoonstelling over te maken. Een gouden kans voor mij als pas afgestudeerde!

Hoe kijk je persoonlijk terug op het maken van de tentoonstelling?
Ik had het niet durven dromen toen ik afstudeerde. Het realiseren van een tentoonstelling was een geweldige ervaring voor mij. Er kwamen veel verschillende aspecten bij kijken, zoals het schrijven van een projectplan voor de fondsenwerving, het beoordelen van de offertes, samenwerken met grafisch ontwerpers, met de tentoonstellingsbouwer, met medewerkers van het museum, budgetbewaking, tentoonstellingsteksten schrijven, input van experts in de teksten verwerken, enzovoorts. Spannend dat iedereen nu mijn kunsthistorische zoektocht naar de geheimen van de Memorietafel kan volgen in de tentoonstelling en de publicatie.

Wat is een memorietafel?
Een memorietafel is niet letterlijk een tafel om aan te zitten, maar een blad, ofwel paneel. Het is een beschilderd eikenhouten paneel in een lijst en het roept de – in dit geval drie – geportretteerden in herinnering bij de beschouwer en spoort aan om voor hun zielenheil te bidden.

Je noemt het een memorietafel, maar had het schilderij verder nog functies?
Jazeker, een andere belangrijke functie van het paneel is het tonen van de hoge status van de afgebeelde personen, van hun rang en stand in de maatschappij. Kijk maar naar de gravenkronen op de wapenschilden, de kleding van bont en goudbrokaat en de ketenen van de Orde van het Gulden Vlies bij de mannen. Deze orde werd in de vijftiende eeuw ingesteld aan het Bourgondische hof door Filips de Goede. Hij wilde hiermee onder meer het ridder-ideaal nieuw leven inblazen, de banden met de adellijke elite aanhalen – dat wil zeggen met een selecte groep van 30 mannen, zelf meer aanzien verwerven en de christelijke godsdienst verdedigen.

Wie zijn hier dan afgebeeld?
Het zijn, zoals gezegd, voorname edelen. De wapenschilden vertellen ons wie het zijn. In het midden Elisabeth van Culemborg (1475-1555), vrouwe van Culemborg en gravin van Hoogstraten, geflankeerd door haar beide opeenvolgende echtgenoten. Links Jan van Luxemburg (ca. 1477-1508), met wie ze in 1501 trouwde. Hij was onder meer raadsheer van Filips de Schone. Een jaar na zijn overlijden in 1508 huwde ze Anthonis van Lalaing (1480-1540). Hij werd graaf van Hoogstraten en stadhouder van Holland, Zeeland en later Utrecht. Elisabeth stierf kinderloos op tachtigjarige leeftijd, waardoor ze de laatste telg van het geslacht Culemborg was. In haar testament stelde ze een groot deel van haar vermogen beschikbaar voor goede doelen. Hieruit werd onder meer in 1560 het Elisabeth Weeshuis gebouwd.

De achterkant van de Memorietafel. De dendrochronologisch onderzoeker achterhaalt de datering van het paneel door de jaarringen ervan op te meten.

Een jaartal op het werk ontbreekt. Dat is voor een schilderij uit de 16^e eeuw overigens heel normaal. Heb je kunnen achterhalen wanneer de Memorietafel precies werd geschilderd?
Door dendrochronologie weten we dat het schilderij na 1540 moet zijn vervaardigd, toen Elisabeths beide echtgenoten al overleden waren. De dendrochronologisch onderzoeker achterhaalt de datering en de herkomst van het hout door het opmeten van de afstanden tussen de jaarringen. Die afstanden zijn een weerslag van hoe een boom groeit in een bepaalde tijd onder invloed van het klimaat. De jaarringen van de Memorietafel zijn opgemeten en vergeleken met een database met de gegevens van hout met een bekende herkomst en datering. Op deze manier is vastgesteld dat het hout afkomstig is uit het Baltische gebied en het paneel beschilderd kan zijn vanaf ca. 1540. Een bovengrens geeft het niet aan. Gaf Elisabeth de opdracht voor haar overlijden in 1555, of is het pas na haar dood geschilderd? We denken nu dat het schilderij voor de dood van Elisabeth in 1555 is geschilderd. Dit komt door de stijl en de mogelijke toeschrijving aan de werkplaats van Jan van Scorel.

Je noemt Jan van Scorel, een belangrijke Hollandse meester uit de 16^e eeuw. Ik ken zijn werk en dan lijkt het onwaarschijnlijk dat hij dit paneel heeft geschilderd?
Er wordt al bijna een eeuw gediscussieerd over de schilder van de Memorietafel. Diverse namen zijn genoemd en toeschrijvingen zijn gedaan. Eén naam kwam steeds terug, die van Jan van Scorel. Hij reisde naar het Heilige Land en Italië en zette vanaf 1530 een werkplaats in Utrecht op met veel assistenten. Gezien de kwaliteit van het schilderwerk is een toeschrijving aan de meester zelf inderdaad niet waarschijnlijk, maar mogelijk is het wel in zijn werkplaats vervaardigd.

Dat we hier nu meer over kunnen zeggen komt omdat we de ondertekeningen hebben vastgelegd met infraroodreflectografie. Dat is een techniek waarbij met behulp van infraroodlicht ondertekeningen, de schetsen van de kunstenaar, aan het licht gebracht kunnen worden die gemaakt zijn met een zwart pigment. De ondertekening laat het handschrift en de werkwijze van de maker zien. Bij een vergelijking van de ondertekening van de Memorietafel met ondertekeningen van Scorel door mijzelf en door de Scorel-specialist Molly Faries bleek de tekenstijl van gebouwen en landschap, bosjes en gebladerte overeen te komen. Bovendien is er met zwart krijt op een witte grondverf getekend, een werkwijze die ook werd toegepast in Scorels werkplaats. Terwijl de meeste andere schilders ondertekeningen maakten met inkt of verdunde verf.

Waarom is het een bijzonder schilderij?
Allereerst omdat we hier een mooi voorbeeld zien van – in Rudi Ekkarts bewoordingen – fotoshoppen in de 16^e eeuw. Gezien de datering en de toeschrijving aan het atelier van Scorel nemen we aan dat Elisabeth nog leefde toen het schilderij werd vervaardigd. Jan en Anthonis waren al overleden. Dat betekent dat er levende en dode personen in één voorstelling zijn weergegeven. Voor die tijd uniek. Later werd het wel vaker toegepast. Ook bijzonder is dat de schilder ze alle drie op circa 31-jarige leeftijd heeft afgebeeld. Dat staat boven de portretten. Vermoedelijk is dat de leeftijd waarop Jan overleed. We weten dat hij jong overleed, maar zijn geboortejaar is niet precies bekend. Anthonis was 60 bij overlijden en Elisabeth zou in de 70 zijn geweest. Ook Elisabeth kon dus niet poseren, want dan zou zij er hebben uitgezien als de moeder van Jan, en niet als zijn echtgenote. De schilder heeft zich daarom waarschijnlijk moeten baseren op oudere portretten (tekeningen of schilderijen). Bovendien zijn er – naast de gebedshoudingen en de psalmregel onder de handen van Anthonis en op de lijst – geen verwijzingen naar de religie. Dit was echter wel gebruikelijk voor een memoriestuk in die tijd. Het portret is sinds de Renaissance een steeds belangrijker genre geworden. Vermoedelijk zijn onder invloed van deze ontwikkeling Jan, Elisabeth en Anthonis zo prominent afgebeeld en is de aandacht verschoven van een religieuze voorstelling naar de portretten van deze zelfbewuste edelen.

De Memorietafel is het afgelopen jaar gerestaureerd door Laurent Sozzani en Eneida Parreira. Heeft de restauratie nog iets aan het licht gebracht?
De originele kleurenpracht van het schilderij is weer helemaal zichtbaar. We zien de goudbrokaten stoffen van de kleding schitteren en het heldere blauw van de lucht is ontdaan van een geelsluier. De restauratie bracht echter ook mysteries en stof tot nadenken met zich mee. Rechts onderin vond de restaurator mogelijk een handtekening, een datering of een inscriptie. Daarnaast kwamen tussen de witte ruiten van het wapen van Anthonis van Lalaing in het alliantiewapen van Elisabeth van Culemborg zwarte ruiten tevoorschijn. Ze hadden enkele decennia lang verscholen gezeten onder een rode verflaag, aangebracht tijdens een restauratie in de jaren 20 van de vorige eeuw. Mogelijk wordt met de zwarte ruiten verwezen naar de status van Elisabeth als weduwe. Dit zoeken we momenteel nog uit. Maar als de lezers ons kunnen helpen bij het ontrafelen van de laatste geheimen van de tafel, dan houden we ons graag aanbevolen.

Zelf de memorietafel onderzoeken! Bekijk de Memorietafel met de curtainviewer tot in detail met afbeeldingen van voor en na de restauratie en infrarood- en infrarood-reflectografie-opnames.